MANOLLO EA SETŠOANTŠO SA MOLAO OA LEBOLLO
Leihlo la Basotho
La 8 Pherekhong 2024
Lekala la Bohahlaoli, Tikoloho le Bochaba ka tšebelisano-‘moho le babolli hammoho le mafapha a mang a nang le kobo ea bohali litabeng tsa bochaba le bopile Setšoantšo sa Molao oa Tšireletso le Tsamaiso ea Moetlo Lebollong (Protection and Administration of Custom at Initiation Schools Bill, 2022)
Sepheo sa mantlha sa molao ke ho tla sireletsa moetlo oa lebollo. Setšoantšo sa molao se ile sa tekoa le ho fetisoa Ntlong ea Bakhethoa ‘me hajoale se fetiselitsoe Ntlong ea Senate moo ntlo e lokelang ho se hlahloba pele se fetisoa e le molao ke paramente.
Ho feta mona, sepheo sa molao oa lebollo ke ho tla laola mephato, ho sireletsa lebollo e le moetlo oa Basotho le lichabana tse ling tse phelang kahara Lesotho. Taba e ‘ngoe ke ho ruta Basotho moetlo oa lebollo le ho o baballela meloko e tlang. Ka sehloohong molao o tlo loantša botlokotsebe bo itšemmeng mephatong le moo babolli ba leng teng.
Molao o tlil’o ama babolli, bashemane, makoloane le ba sa bollang hafeela litaba tsa lebollo li ba ama ho ea ka litemana tsa molao oa lebollo. E le ho sireletsa lebollo, makhotla a linyeoe a tlil’o thibeloa ho amohela bopaki bo ka pepesang lekunutu kapa koma ea lebollo.
MAEMO A HO BOLOTSA BATHO LE POLOTSO KA SHESHE
Ho ea ka setšoantšo sena sa molao oa lebollo, ha ho motho ea tla bolotsoa a sa rate empa ho sa natsehe taba ena, motho o tla bolotsoa ka sheshe maemong a latelang: leqai kapa lethisa le tla pepesa makunutu a lebollo kapa koma le tla nkoa le ikhethetse ho bolla ‘me le tla bolotsoa ho ipapisitsoe le meetlo ea Basotho le lebollo. Hape motho ea tla tsamaea, kapa a hate kahara lithakhisa tsa mophato ebe h’a hlokomelisoa hore o kene hosele a itsoelle-pele ka manganga, motho eo o tla bolotsoa ka sheshe. Ha ho na le pelaelo ea hore motho ea sa bollang o kena-kenane le litaba tsa lebollo, ho tla tsebisoa morena pele motho ea joalo a ka bolotsoa.
Ho feta mona, marena ka baemeli ba ‘ona a tla okomela litaba tsa lebollo le ho le sireletsa boemong ba metse. Leha ho le joalo, morena ea sa bollang a ke ke a sebetsa litaba tsa lebollo ka kotloloho. Boemong bona, morena o tla thonya baemeli ba babeli; monna le mosali ba bolotseng.
TŠIRELETSO EA BANA MEPHATONG
Ho tla bolla feela bana ba lilemo li ka holimo ho 18, empa ba ka tlaase ho 18 ba ka bolotsoa ha ho na le tumello e tsoang komiting ea lebollo ea Morena oa Sehlooho e fanang ka mabaka a utloahalang hore ngoana ea joalo a bolotsoe leha lilemo tsa hae li le ka tlaase ho 18.
Ngoana o tla bolotsoa ka tumello ea motsoali ea lebelletsoeng ho fana ka bopaki hore ngoana o kaholimo ho lilemo tse 18. Ngoana a ke ke a bolotsoa ntle ho tumello ea motsoali.
NGOANA EA BOLLANG BATSOALI BA SA RATE
Maemong ao batsoali ba hanang ha ngoana a bolotsoa empa ngoana eena a batla ho bolla, ho tla mameloa lithahasello tsa ngoana ‘me ha a batla ho bolla empa batsoali ba sa rate, o tla bolotsoa. Mona ramophato o tla hlopha litaba tsa lebollo le ngoana. Leha ho le joalo, ngoana ea joalo o tla bolla ho ikhotsofalitsoe hore o phetse hantle ‘meleng le kelellong.
BOIKARABELO BA BATSOALI
Batsoali ba lebelletsoe ho phetha tsohle tse hlokahalang polotsong ea bana ba bona empa moo motsoali a ikhethelang ho se ikamahanye le ho phetha litšoanelo tsa hae polotsong ea ngoana, ‘molotsi o tla etsa litlhopho le ngoana hore ho tla tsoeloa-pele joang polotsong ea hae.
Makoloane a Mphaki – Image Mavesta TV – YouTube
LIPEHELO HO BO-RAMEPHATO
Ha ho motho ea tla lumelloa ho fuoa lengope kapa ho hloma mophato kapa ho bolotsa a sa ikamahanya le lipehelo tsa molao oa lebollo. ‘Molotsi kapa ramophato o tla fuoa tumello ea ho bolotsa hafeela e le motho ea hlomphang le ho ikobela molao.
Motho o tla fuoa tumello ea ho bolotsa hafeela a e-s’o fumanoe a le molato oa ho tlola molao lilemong tse hlano pele a bolotsa. Litlolo tsa molao li kenyeletsa; polao, peto, thekiso ea batho, bomenemene ba chelete, bosholu kapa botlokotsebe bo amanang le ho hloka botšepehi. Motho ea kopang ho bolotsa o lokela a be a phetse hantle kelellong ‘me o tla lokela ho hlahlojoa ke setsebi sa mafu a kelello (psychologist).
Ho feta mona, ‘molotsi o tlameha a be kaholimo ho lilemo tse 40 hape o tlameha a be le lilemo tse leshome a bolotse kapa a be le boiphihlelo ba litaba tsa lebollo nako ea lilemo tse 20. O tlameha a be le lisebelisoa tsohle bakeng sa ho bolotsa. O lokela hore e-be motho ea mekhoa e metle; e-be mohlala sechabeng, hape e se be motho ea chonneng.
Motho a ke ke a fuoa tumello ea ho bolotsa ha a sa fihlele lipehelo tse ka holimo. Hape a ke ke a fuoa tumello ha a sebelisa ngaka e se nang boiphihlelo kapa e kileng ea ameha litlolong tsa molao. Motho a ke ke a fuoa tumello ha a sebelisa mosuoe ea senang boiphihlelo.
LEKHOTLA LA LEBOLLO
Ho ea ka setšoantšo sa molao ona, ho tla thehoa Lekhotla la Lebollo leo mesebetsi ea lona e tla ba ho fana ka tataiso tsamaisong ea lebollo hammoho le ho matlafatsa tšireletso ea lebollo. Lekhotla lena le tlo shebana le hore litaba tsa lebollo li etsoa ho hlomphuoe melao e sireletsang tikoloho.
KOMITI EA PHETHAHATSO EA LEKHOTLA LA LEBOLLO
Lekhotla la Lebollo le tla ba le Komiti ea Phethahatso ea Lekhotla la Lebollo (National Executive Committee – NEC) ‘me komiti ena e tla phetha mesebetsi ea Lekhotla la Lebollo . NEC e tla boptjoa ka litho tse latelang: Basali ba bararo le banna ba bararo ba bollotseng. Bona ba tla khethoa mehlobong eohle ea Basotho ‘me bao ba tla thonngoa ke Lekhotla la Marena (College of Chiefs) tlas’a keletso ea Marena a Sehlooho.
Letona le ikarabellang ho tsa bochaba le tla boela le khethe akhente e le ‘ngoe e bollotseng ebile e na le lengolo la molao la LLB, hape akhente e joalo e-be le boiphihlelo ba lilemo tse hlano. Ho tla boela ho be le moemeli oa letona ea bollotseng. Komiti ea Lebollo e tla sebetsa nako ea lilemo tse tharo pele ho khethoa e ‘ngoe. Litho tsa komiti ea Lebollo li tla fuoa litsiane tsa liphutheho ke ‘muso.
THAROLLO EA LIKHANG TSA LEBOLLO
Likhang tsohle tsa lebollo li tla sebetsoa ho ea ka moetlo oa Basotho. Likhang tsa lebollo li tla sebetsoa ho tloha likomiting tsa metse tsa lebollo, ho boele ho be le likomiti tsa lebollo tsa marena a sebaka hammoho le likomiti tsa lebollo tsa marena a sehlooho. Motho ea sa khotsofallang liqeto tsa komiti ea motse o tla fetisetsa tletlebo ea hae komiting ea morena oa sebaka ho ea fihla komiting ea morena oa sehlooho haeba a ntse a sa khotsofala.
Haeba molli a sa khotsofalla liqeto tsa komiti ea lebollo ea morena oa sehlooho, o tla fetisetsa tletlebo Komiting e Kholo ea Lekhotla la Lebollo ‘me mona ho ka sebelisoa liakhente.
Ho tla boela ho be le Lekhotla la maipiletso la Lebollo (Initiation Tribunal) ‘me lona le tla boptjoa ka litho tse tharo; akhente e bollotseng e nang le lilemo tse hlano tsa boiphihlelo hammoho le litho tse peli tse nang le lilemo tse leshome tsa boiphihlelo litabeng tsa lebollo. Lekhotla lena le tla sebetsana le litletlebo tse sa rarolloang ke Komiti e Kholo ea Lebollo. Liqeto tsa lekhotla la maipiletso la lebollo (trubunal) e tla ba tsa ho qetela ‘me litho tsa lekhotla lena li tla lefshoa ho ea ka moo letona la lichelete le tla bona ka teng.
MAKHOTLA A MOLAO A THIBELOA HO KENA-KENANA LE LIQETO TSA MAKHOTLA A LEBOLLO
Ho sa natsehe temana ea 119 (1) ea molao oa motheo e fang Lekhotla le Phahameng matla a ho hlahloba liqeto tsa makhotla a manyane, ha ho makhotla a molao a tla lumelloa ho kena-kenana le liqeto tse tla etsoa ke Lekhotla la Lebollo la maipiletso (Initiation Tribunal).
Leha ho le joalo, taba e ka holimo ha e bolele hore makhotla a linyeoe a thibeloa ho mamela linyeoe tse amanang le litlolo tsa molao tsa botlokotsebe tse entsoeng mephatong kapa ke babolli ba ipatang mephatong.
MESEBETSI EA NGAKA EA MOPHATO EA MOETLO, NGAKA EA SEKHOOA LE MOOKI
Ngaka ea mophato ea moetlo e tlameha ho ba le lengolo la khoebo (traders’ license) hape e-be le lengolo le e pakang ho tsoa ho Morena oa Sehlooho hore e kile ea sireletsa bana mephatong e meng pele. Ngaka e lokela ho ba le lilemo tse ka holimo ho 40. Ho ka lumelloa hore ngaka e ka tlaase ho 40 e nke taolo ea mophato haeba e mengoa ka pitso kapa thomo.
Haeba ho ka ba le moshemane ea shoellang mophatong, ngaka ea mophato oo e tla behelloa ka thoko ho mosebetsi oa ho ba ngaka mophatong ofe kapa ofe nako ea lilemo tse peli. Ngaka e ka lumelloa ho fuoa mosebetsi mophatong kamora ho tlosa sesila ho ea ka moetlo ‘me e tla lumelloa ho sebetsa hape haeba lefu la moshemane le sa bakoa ke bohlasoa ba hae. Maemong ao lefu le bakiloeng ke bohlasoa ba ngaka, ngaka e joalo e tla thibeloa ho sebetsa mephatong bophelo bohle ba eona.
Ngaka ea sekhooa (medical doctor) le mooki (nurse) ba ka lumelloa ho thusana le ngaka ea mophato mabapi le polokeho le bophelo bo botle ba bashemane hafeela ngaka kapa mooki ea joalo ba bolotse.
SEABO SA LEKALA LA BOPHELO MEPHATONG
Ha ho ka qhoma seoa kapa tlokotsi e amang bophelo ba bashemane mophatong, Komiti e Kholo ea Lebollo e tla mema Lekala la Bophelo le makala a mang a amehang ho thusetsa le ho etsa lipatlisiso ho fumana tharollo.
LEFU LA MOSHEMANE MOPHATONG
Haeba moshemane a ka shoella mophatong, mafapha a amehang a tla tsebisoa ‘me ramophato, likomiti tsa lebollo le marena ba tla sebetsa ‘moho hore ho etsoe lipatlisiso ka lefu leo pele mofu a ka bolokoa. Setopo sa moshemane ea shoellang mophatong se tlameha ho nehelanoa ho batsoali ba hae ho se boloka.
SEBAKA SA HO HLOMA MOPHATO
Se tla khethoa ke mafapha a amehang ‘me se lokela hoba sebakeng se bolokehileng ho boloka lekunutu la mophato feela sechaba se haufi le moo se lokela ho phetha mesebetsi ea sona ho se tšitisano.
THIBELO EA BOTLOKOTSEBE MEPHATONG
Ha ho motho ea lumelletsoeng ho etsa botlokotsebe mophatong kapa ea tla ipata mophatong kamora ho etsa botlokotsebe. Babolli, basuoe-hlooho ba mephato kapa bo-ramephato ba lokela ho thibela botlokotsebe kahohle-hohle. Ho feta mona ba lokela ho tlaleha liketso tsa botlokotsebe ho sepolesa hang-hang ha ba li bona. Hape ba tlameha ho tšoara ‘melaelloa oa botlokotsebe ea ipatileng mophatong eo ba tsebang hantle hore o belaelloa botlokotsebeng.
Ho sa natsehe karolo e ka holimo, moo sepolesa se nang le pelaelo ea hore mobolli o entse botlokotsebe a ipata mophatong sepolesa se tla ea mophatong ho ea etsa lipatlisiso feela ho tla ea mapolesa a bolotseng feela e le ho sireletsa boleng le seriti sa lebollo.
HA MOLAO O HOHLANA LE OA LEROTHOLI
Moo melao ea Lerotholi e thulanang le molao ona oa lebollo, litemana tsa molao oa Lerotholi li tla felloa ke matla; ho sebetse tsa molao ona.
LIKOTLO LE LIKAHLOLO
Motho ea tla fumanoa a le molato oa ho tlola litemana tsa molao oa lebollo o tla qosoa ‘me a ahloloe ha boima. Liqosong tse boima a ka ahloloa ho hoehla chankaneng lilemo tse sa feteng leshome kapa ho lefa M20 000 kapa ho lefa ka khomo kapa likhomo.
LETLOLE LA LICHELETE LA LEBOLLO
Lekhotla la Lebollo le tla fuoa matla ho ba le letlole la chelete e tla kena ho lona ka mecha ea molao ‘me chelete e joalo e tla bolokoa bankeng.
*Babali ba hopole hore litaba tse tekiloeng ka holimo ke setšoantšo feela sa molao oa lebollo (bill) ‘me ha se e-s’o fetohe molao. Mohla setšoantšo sena se fetohileng molao kamora ho fetisoa ke paramente, koranta e tla khutla hape.
