MONAMOLI O SIBOLLA MASISA-PELO
Ka ’Matlhohonolofatso Lebesa
Ka la 26 Mphalane 2023
Ho sireletsa sechaba khahlanong le litšebeletso tse bosula makaleng le likoporasing tsa ‘muso, ho na le Ofisi ea Monamoli (Ombudsman). Mona sechaba se ka kopa bonamoli ha se sa khotsofala ka mafapha a boletsoeng. Monamoli o boetse ke mosireletsi oa litokelo tsa mantlha tsa botho mahareng a sechaba sa Basotho.
Ho ea ka molao, Monamoli o na le matla a ho hlahloba litsi tsa ‘muso; lichankana, lipetlele joalo-joalo e le ho hlahloba hore maemo ke a hlomphang litokelo tsa mantlha tsa botho. Ho ithuta haholo ka mosebetsi oa Monamoli penya 👉🏼 MONA.
Bekeng ena, Monamoli Adv. Tlotliso Polaki o epile ‘moka oa baqolotsi ba litaba ho fana ka tlaleho mabapi le liphuputso tsa ofisi ea habo kamora ho etela lichankana tsohle literekeng, lipetlele hammoho le sepetlele sa Mohlomi. Monamoli o re hape ba etetse litokisi tsa masole.
Monamoli Adv. Tlotliso Polaki le moifo oa hae ba fana ka tlaleho ea khatikelo ea litokelo tsa mantlha tsa botho
Ha a teka tlaleho, Adv. Polaki o itse ba fumane hore litsi tse etetsoeng li khasa kahara khahello ea lichelete ‘me maemo ke a hlobaetsang haholo a bakang khatikelo ea litokelo tsa mantlha tsa botho.
Oa nama: “Chankana ea Teya-Teyaneng ke e ‘ngoe ea tse tlokotsing haholo kaha e na le batšoaruoa ba hakanyetsoang ho 142. Palong ena ba 97 ke ba emetseng linyeoe tsa bona.” Ho rialo Monamoli.
A re ba sibollotse masisa-pelo chankaneng e kholo ea Maseru ka lebaka la tšubuhlellano. O re chankana ena e lebelletsoe ho boloka batšoaruoa ba 500 empa hajoale ho bolokiloe ba 615. O tobokelitse hore boemo bona bo’a hlobaetsa.
Polaki o boetse a supa hore lichankaneng phepo e mpe haholo kaha batšoaruoa ba ja papa le lierekisi kapa linaoa selemo ho pota. A re nama ba e ja ka Keresemese feela.
“Batšoaruoa ba lehlohonolo ke bao baamani ba ba isetsang nama.” Polaki oa tšoaela.
Mohlomphehi o fane ka ngongoreho hore batšoaruoa ba isoa litsing tsa kokelo tse kopanetsoeng le sechaba. O re ho fihlile tlhokomelong ea hae hore ho na le setsi sa kokelo se ahiloeng chankaneng e kholo ea Maseru ‘me oa tšepa hore batšoaruoa ba tla fumana litšebeletso tsa bophelo ho sona.
Polaki o tsoetse-pele ho supa hore meaho ea lichankana ke lirutha tse tsofetseng haholo.
“Ha pula e na, batšoaruoa ba bang ba qeta bosiu ba itšetlehile ka mabota kaha pula e nela ka moo ba koalletsoeng ka teng.” Ho rialo Monamoli.
A re ofisi ea hae e file lekala le ikarabellang lilemo tse ‘ne ho nchafatsa meaho e ka lokisehang. A hlokomelisa hore hafeela ho se phetoho, ofisi ea habo e tla ea paramenteng ho susumetsa hore tokiso e etsoe.
Ho sale joalo, Monamoli o fane ka tlaleho ea maemo a hlobaetsang lipetleleng tsa ‘muso. O qalile ka sepetlele sa Queen ‘Mamohato Memorial Hospital. Bothata bo boholo moo ke tlhokahalo ea lichelete ‘me sena se baka hore theko ea litlhare le meriana e-be bothata hammoho le lisebelisoa tse ling tsa kalafo.
“Sepetleleng sa Sehopotso sa Mofumahali ‘Mamohato re fumane liqholotso tse tšabehang; har’a tsona re fumane hore litlhare le meriana ha li lule li le teng hoo bakuli ba tlamehang ho li batla kantle. Potso e-ba hore na motho eo ebang oa hloka ha ho se ho le tjena ho etsahalang ka eena?” Polaki oa ipotsa.
Adv. Tlotliso Polaki o re maemo a Mohlomi a hlobaetsa
O itse boemo bona bo rena lipetleleng tse ngata kahara naha: “Ka bo-mali-mabe ke moo u tlo fumana motho h’a sa fumane litšebeletso, o qetella a timetse.”
“Hona ke khatikelo ea litokelo tsa mantlha tsa botho, hobane molao oa motheo o hlakile hore motho e mong le e mong o lokela a fumantšoe ka botlalo litšebeletso tsa bophelo tse lokelehang.” O rialo Polaki.
A toboketsa hore ba ikarabellang ha ba sa nke khato ba tsebe hore ba hatikela litokelo tsa mantlha tsa batho.
O boetse a tlaleha hore sepetleleng sena bakuli ha ba je lijo tse nepahetseng (balanced meal). A re ba fumane hore mechini e meng e hlahlobang bakuli e robehile khale haholo ‘me sena se sitisa bakuli ho fumantšoa kalafo e hlokehang.
O ipilelitse ho bookameli ba sepetlele ho bona hore litokelo tsa basebetsi li’a sireletsoa. “Ha litokelo tsa basebetsi li sa sireletsoe, ba tla sitoa ho phetha mosebetsi oa bona hantle.” Ke Monamoli, a bile a phethela ka hore liqholotso tsa basebetsi tse kenyeletsang tlhokahalo ea junifomo le khaello ea basebetsi li ea rena lipetlele.
Monamoli o fane ka tlaleho e otlang pelo ka maemo a sepetlele sa bakuli ba mafu a kelello sa Mohlomi. O supile ba fumane tšubuhlellano e tšabehang sepetleleng sena. O re tšubuhlellano ena e bakile seoa sa linta tse nyeunyang ho bakuli ekasitana le lekhoekhoe.
“Sepetlele sa Mohlomi se na le bakuli ba mekhahlelo e ‘meli: e leng bakuli ba nang le mafu ‘ohle a kelello le mokhahlelo oa batšoaruoa ba tlisitsoeng ke makhotla ba nang le liqoso tsa litlolo tsa molao.” Ho bolela Monamoli.
Lefapha le bolokileng batšoaruoa Mohlomi le bitsoa Mohlomi Forensic Unit.
A tsoela-pele ho hlalosa hore batšoaruoa ba bolokiloeng setsing seo ba petetsane haholo leha se nka batho ba 35 empa joale ho bolokiloe batšoaruoa ba 75. “Mohlomi Forensic Unit e boemong bo otlang pelo ‘me motho u ne u ka nahana hore ‘muso o ne o tla nka likhato ho tlisa maemo taolong.” Monamoli o itela joalo.
Bothata ba kobo-ea-khomo boo Monamoli a bo phahamisitseng ka batšoaruoa ba bolokiloeng Mohlomi Forensic Unit ke hore ba bang ba lutse moo nako e telele haholo kaha esale ba amoheloa sepetlele moo ka selemo sa 1998.
Monamoli o llile ka hore hoja ba isitsoe ka pele ho makhotla ba ka be ba ahlotsoe ba qetile sekoebo seo ba neng ba ka se fuoa.
O re ba fumane hore batšoaruoa bao ba sitoa ho lokolloa ka parola ea tšoarelo ke Motlotlehi. Sena se bakoa ke hore komiti e lokelang ho etsa likhothaletso ka tokollo ea batšoaruoa ba joalo ke nako e telele e le sieo. Lebaka ke bosieo ba lingaka tsa mafu a kelelllo (psychiatrists) tse lokelang ho hlahloba batšoaruoa.
“Ba lehlohonolo ke ba atlehang ho ipatlela babuelli ba molao, ebe ba tsoa ka taelo ea lekhotla. Empa joale ba se ba sa shejoe hore ba boemong bo botle ba ho khutlela sechabeng.
“Ka bo-mali-mabe ho tloha 2016 esale komiti e shebanang le bophelo bo botle ba bakuli bao e le sieo. Ka lebaka lena, ha ho ba lokolloang ka keletso ea ngaka ea mafu a kelello hoba ha li eo lingaka tse joalo naha ka bophara.
“Lingaka tsa mafu a hlooho li tsamaile, li ile makhulong a matala.” O lihella likhala joalo Monamoli.
