MERAFO HA E TSOELE SECHABA MOLEMO
… HO RIALO MAPARAMENTE LINGANGISANONG
Ka Moipone Makhemeng
La 15 Phato 2023
Letona la Lihloliloeng, Mohlomi Moleko o ile a epa pitso ka mokhoa oa lingangisano hoteleng ea Avani Lesotho a memme maparamente le baemeli ba bang ba sechaba ka sepheo sa ho tla rarolla mathata a tšoenyang sechaba ka litaba tsa merafo.
Motlatsi oa Mongoli e Moholo lekaleng la lihloliloeng Lisema Lekhoana, o ile a tlatsetsa hore a mang a mabaka a pitso ke ho tla fana ka leseli mabapi le litsela tseo lirafshoa li tsamaisoang ka teng Lesotho. Taba e ‘ngoe ke ho beha sechaba leseling ka seabo sa merafo kholisong ea meruo.
Ba bileng pitsong
“Ho bile le taba mona eo baahisane ba rona Afrika Boroa le Botswana, ba qetang ho etsa liphetoho litabeng tsa merafo. Taba ena e fihla e utloahala karolong ea Basotho ba nang le thahasello litabeng tsa lirafshoa.
“Ho khahlile mohlomphehi hore a tlo otlolla hore na rona re le Lesotho re fapana joang le Botswana ho etsa bonnete ba hore ke melemo efe eo merafo e etsetsang sechaba sa rona.” Lekhoana o hlalosa joalo.
Letona Moleko o teketse ba neng ba le lingangisanong hore o bile le tšusumetso ea ho epa pitso ka lebaka la ngongoreho ea sechaba ‘me a bona ho le molemo ho tla qoqa litaba tsena le sechaba e le mokhoa oa ho sireletsa naha.
“Ha ho thoe na merafo e tlatsetsa joang moruong oa naha, re tla re e tlatsetsa haholo. Feela ho na le ntho eno ea hore merafo e qhekella Basotho. Ha e sebetse hantle ‘me ke taba e ntšoabisang haholo kaha merafo ke eona e tlatsetsang haholo moruong oa naha.” Ho rialo Moleko.
O tobokelitse hore merafo e tšoana le metsi a lihlaba ao sechaba se llang ka hore Afrika Boroa e qhekella naha ea Lesotho. Empa a re matamo hajoale a mothating oa ho kenya M40 bilione naheng ea Lesotho. O boetse a hlakisa hore ho ka etsahala hore chelete e kenang ka hare ho naha ho tsoa matamong e nyolohe ho tloha ho M1.6 bilione e kenang hajoale. O lepa hore mohlomong e ka nyolohela ho M3 milone empa Lesotho le sa ntša leha e le sente papisong le hore Afrika Boroa e senyehetsoe ke bokae.
Machesetsa Mofomobe, moetapele oa Basotho National Party
Ha a tsoela-pele o lotomantse hore lefapha la merafo le na le boikarabello sechabeng ka hore le thusa metse e haufi le merafo ka khaho le tokiso ea litsela joalo-joalo. Moleko o entse mohlala hore haufi merafo e nehelane ka matlo makhotleng a puso ea libaka hammoho le litsi tsa bophelo.
“Empa ha re sheba chelete e kenngoang ke merafo e ea tšosa! Ke tla etsa mohlala ka morafo o mong o moholo; re le ‘muso re na le liabo tse kaalo ka 30% morafong oa Letšeng. Feela re nka ho feta 60% ea phaello.
“Ho teha ka mohlala; ka 2022 kakaretso ea chelete e amohetsoeng ho tsoa Letšeng e bile M2.9 bilone.
“Selemo se fetileng Letšeng le fane ka chelete (royalties) ho ‘muso oa Lesotho e kaalo ka M365 milone. Morafo o boetse oa fana ka litsiane (dividends) tse kaalo ka M600 milone eo ho eona re nkileng M180 milone ‘me bona ba tlameha ho nka M420 milone e salang. Empa ho eona M420 milone le tlameha le hopole hore ho na le lekhetho la 15% holima litsiane (dividends).” Moleko oa phethela.
Maparamente le batho ba bang ba nang le thahasello litabeng tsa naha ba ile ba fuoa sefolo ho lahlela melangoana ka tsela ea lingangisano. Har’a litaba tse neng li khobotloa ke seabo sa merafo sechabeng le ho ikobela melao e tsamaisang merafo ea naha.
Moeta-pele oa Basotho National Party, Machesetsa Mofomobe o ile a qosa letona Moleko ka hore o ikentse ‘muelli oa merafo.
Machesetsa Mofomobe, moetapele oa Basotho National Party
“Letona le bua joalokaha eka le una molemo merafong ena. Motho u ne u ka lebella hore Mohlomphehi o tla bua a eme lehlakoreng la sechaba empa joale o buella merafo.” Ke Mofomobe eo.
O boetse a lla ka hore letona le bonahala le khoaetsoe ka lehafing ke merafo ea melata.
“Re hloka maano a tla thusa hore sechaba sa rona se une molemo o mongata merafong ena.” Mofomobe o lihella likhala.
Moetapele oa Socialist Revolutionaries (SR) Teboho Mojapela, o mekelitse ka hore Makhooa a tsamaisang merafo a una molemo a le mang. O boetse a phahamisa sello sa hae ka merafo hore e silafalitse mehloli ea liliba tsa sechaba metseng e haufi le eona.
Teboho Mojapela, Moetapele oa Socialist Revolutionaries
Tsikoane Peshoane, ho hlaha mokhatlong oa Transformation Resource Centre o ile a thula letona ka lifuba a re esale ba mo romella mangolo a litletlebo moo ba llang ka litaba tsa matšeliso bakeng sa sechaba se anngoeng ke marafo empa letona ha le e-s’o arabe.
Moqolotsi oa litaba, Pascalinah Kabi o tšoaetse ka hore mesebetsi ea likonteraka e fanoang merafong e etsoa ka lekunutu sechaba se sa tsebe. “Baemeli ba sechaba ba lokela ho ba le seabo ha mesebetsi ena e ajoa, ho sa siuoe bophatlalatsi morao le bohle ba nang le kobo ea bohali litabeng tsa merafo.” Ke eena a phethela ka ho ipiletsa hore lekunutu le lokela ho fela.
Ho sa le joalo, moetapele oa mokha oa Basotho Patriotic Party (BPP) Tefo Mapesela o tekile ngongoreho hore ‘muso oa Lesotho o na le liabo tse fokolang merafong papisong le Botswana.
Tefo Mapesela, moetapele oa Basotho Patriotic Party
“Leano la Botswana ke hore motseteli ofe kapa ofe ea tlang naheng eo a ke ke a tšoara ho feta liabo tse 50 ‘me moruo o tla hola. E seng mona moo ho ntseng ho bapaloa ho thoe ‘muso o tla nka 25% le 20% eo ka tsela efe kapa efe e sa phatlalatsoeng.
“LRA e re batho bano ba ba tebetse ha ba il’o etsa litlhahlobo. Pele ho tsohle u hlahloba seo u se tsebang joale ha re na setsebi le se le seng sa tlhahlobo ea litaemane.
Batho bano ka mono ba itlhahloba. Ba fuoa lekhetho la mahala la thomello (exportation). Morafo o mong le o mong o phonyoha lekhetho la M40 milone ka khoeli naheng ena joale bo-ntate Moleko ba motlotlo ka taba ena.” Ke Mapesela a fera.
Pascalinah Kabi
